"Wanneer je achteloos een van die versleten etiketjes op een gevoel plakt - boos, angstig, verveeld - zul je waarschijnlijk al gauw gaan denken dat je alles weet wat er over dat gevoel te weten valt. Je hebt er een etiketje op geplakt, er een naam aan gegeven - en dat is dan dat. Maar er valt altijd veel en veel meer over te weten, want er bestaat een oneindig aantal manieren om een gevoel waaraan je een naam hebt gegeven, bijvoorbeeld woede, te ervaren. Mijn 'woede' van dit moment welt op uit een andere massa dingen dan de 'woede' die ik in een andere situatie morgen of volgende week zal voelen."

Gendlin (2006:106)

De (gevoels)woorden die de studenten zeer bewust en zeker niet achteloos, verwijzend naar de quote van Gendlin hierboven, bij de lichaamssignalen hebben geplaatst in de bodymap, kan een omschrijving van dit gevoel worden gezocht in de vorm van een metafoor. Hiermee wilde ik ze opnieuw hun ervaren gevoel laten bevragen om deze verder te verkennen en ontdekken. “Probeer een bepaling van hoedanigheid te vinden, zoals ‘pijnlijk’, ‘lusteloos’, ‘doodnerveus’, ‘hulpeloos’, ‘gespannen’, ‘overbelast’ of zo’n soort woord. Ook een kort zinnetje kan passen: ‘als in een kartonnen doos’, ‘alsof ik op mijn tenen moet lopen’.” (68) Gendlin beschrijft in deze laatste zin metaforen die een duidelijker beeld geven van de kwalificaties die hij daarvoor benoemt. Daarom gaf ik mijn studenten de opdracht om hun gevoel verder te duiden met een metafoor om ze hun gevoel nogmaals op te zoeken, te bevragen en hun bewoordingen aan te scherpen.

Met een aanvullend blad vraag ik studenten om hun kern- of gevoelswoord te verduidelijken door een metafoor te bedenken die het gevoel, beschreven in een enkel woord, beschrijft. Het is goed te zien dat de student meerdere malen tot omschrijven komt om deze vervolgens weer weg te strepen. Zo komt ze dichter tot de kern van het gevoel.

• Midjourney

Door AI-bot ‘Midjourney’ wordt op basis van tekst een afbeelding gegenereerd via kunstmatige intelligentie. Het genereert een viertal afbeeldingen welke live worden opgebouwd van abstracte vorm tot de concrete afbeeldingen die hierboven te zien zijn. Elke omschrijving (prompt) die je Midjourney geeft zal resulteren in een unieke afbeelding, ook als de omschrijving exact hetzelfde is. Op deze manier ben ik in staat om in zeer korte tijd een beeld te genereren die hun beschreven metafoor visualiseert en deze terug te geven aan de studenten. Het beeld roept een nieuw gevoel op en geeft daarmee een nieuwe kijk op de ervaring. Het geeft reden het gevoel opnieuw af te tasten op basis wat ik ze visueel kan teruggeven. Hierbij stelde ik de vraag in welke mate het beeld resoneert met het gevoel, of de visualisatie precies past of juist niet en waarom.

Midjourney rendert gelijktijdig varianten van abstracte vormen (links) tot gedetailleerde afbeeldingen (rechts).

De rede dat ik specifiek voor AI-bot Midjourney kies voor het genereren van AI-beelden is de mogelijkheid die de beelden bieden positieve kanten te kunnen herkennen. Midjourney lijkt door zijn trainingsprogramma veel meer gevoed door (schilder)kunst en thematieken als fantasie. Waar andere AI-bots een vrij fotorealistisch karakter hebben keert Midjourney, bij het achterwege laten van een duidelijke aanwijzing voor stijl of renderspecificaties, terug op zijn ‘gemiddelde’ aan input. Deze geeft een zacht, sprookjesachtig maar toch contrastvol beeld. Juist door dit herkenbare ‘karakter’ valt er in de beelden die deze AI-bot produceert vaak, hoe beladen of negatief de opgegeven prompt ook, een positieve en vaak esthetische kant te herkennen in de vormen en contrasten van meer donkere naar lichte elementen in voor- en/of achtergrond. Hierin valt vaak een gelaagd narratief te ontdekken die vertaald kunnen worden naar meerdere kanten of eigenschappen.

De contrastrijke en sprookjesachtige beelden zorgen voor een dieptewerking waarin veel te ontdekken valt.

• Gevoelsvisualisatie

Omdat we als mens visueel zijn ingesteld krijgen we direct gevoelens bij beelden die we zien. Vele studies tonen aan dat er een sterke relatie is tussen de beelden die we zien en onze emotionele en lichamelijke reactie hierop (Nanda 2012). Door de stressbeleving te visualiseren en dit opnieuw ‘terug te geven’ aan het ervaren gevoel, kan bij elk beeld opnieuw gemeten worden hoe het de stresservaring representeert. Op deze manier kan ‘heen en weer worden bewogen’ tussen gevoel en (beeld)taal om tot een grotere bewustwording te komen van het ervaren gevoel.

“… het kunstwerk kan iets zichtbaar maken dat enerzijds boven het zintuiglijke uitgaat en anderzijds voor het denken niet toegankelijk is. … Net als in de waarneming vervult de verbeelding een bemiddelende rol tussen zintuigen en verstand, maar dit keer is ze vrij en neemt ze de leiding. Ze biedt ons een tocht, in de woorden van dichter Gerrit Kouwenaar, ‘naar onbekende en toch op de een of andere manier herkenbare gebieden’.”

Zijlstra (2020: 174) is filosoof en stelt in zijn boeken vaak de link tussen kunst, verbeelding en de zingeving van het leven aan de orde. Hij schrijft in zijn boek Verbeelding over kunstwerken die iets zichtbaar maken dat voor het denken niet direct toegankelijk is.

Het gaat er hier nog niet om dat de afbeelding een perfecte afspiegeling is van de stresservaring. Ook wanneer het minder gelijkenis met het ervaren gevoel vertoont kan de afbeelding nieuwe inzichten opleveren. Ik merkte dat iedere student anders omging met de beelden die ze terugkregen en met hun gevoel benaderden. Zo ontdekten een aantal studenten bijvoorbeeld nieuwe gevoelens of nieuwe perspectieven op hun stressgevoel en bracht het in enkele gevallen zelfs inspiratie, hoop of concrete doelen en actiepunten. “Je gaat zo voorbij aan de grenzen van de (vaak) analytische woordentaal – ook wel discursieve communicatie genoemd – en gebruikt een andere, niet-discursieve taal, bijvoorbeeld beeld- of bewegingstaal.” (Van Heijst 2019). Met deze gedachte probeer ik handvatten te bieden om het proces van focusing te versterken. Door beeld in te zetten als middel wil ik de studenten helpen om tot nieuwe ontdekkingen over hun lichaamssignalen te komen en ze vanuit verschillende perspectieven hun ervaring van stress laten onderzoeken en bevragen.

“Maak er een ‘plaats’ van die je kunt verlaten en waarnaar je weer terug kunt gaan.”

Gendlin (2006: 120)

Het beeld dat de AI genereert is een eigen, unieke, tastbare visualisatie die met het ervaren gevoel resoneert in welke vorm dan ook. Het beeld is in staat om dit gevoel ook na de sessie nog op te roepen met de lading van de inzichten en gesprekken die hebben plaatsgevonden. Door op een later moment opnieuw terug te kijken naar dit beeld, wordt het gevoel opnieuw afgetast en aanschouwd, verkend en wellicht op termijn omarmt. Hierdoor kan een ervaren gevoel ‘verschuiven’ naar een ander, vaak veel minder disruptief gevoel. Het beeld vormt daarbij een gespreksstarter die ingebracht kan worden om het gesprek hierover aan te gaan of om duiding te geven aan de huidige toestand.

• Metafoor

Vanuit de stelling dat het hoofdonderwerp in het beeld het ervaren gevoel – in dit geval de stressbeleving – visualiseert, kan het beeld verder worden beschouwd door gebruik te maken van de conceptual metaphor theory (Lakoff & Johnson). Volgens Lakoff en Johnson is het doel van een metafoor het begrijpen van een abstract concept in de woorden van een begrijpelijk ander concept. Metaforen zijn daarbij meer dan een vorm van taal, maar geven vorm aan ons conceptdenken en dus aan hoe we de wereld en onszelf zien en begrijpen.

The posited Akan version of the LOVE IS A JOURNEY metaphor.

Bij een voorbeeld als liefde is een reis kan gesproken worden over obstakels onderweg, de liefde kan zich op een kruispunt bevinden of beide geliefden gaan hun eigen weg. De metafoor geeft weer hoe iemand zich verhoudt tot het abstracte concept liefde (bronconcept) door het te vergelijken met een reis (doelconcept), zodat duidelijk wordt hoe diegene zich hiernaar gedraagt. Andersom kan het nieuwe inzichten en ontdekkingen genereren rondom het bronconcept liefde. Wellicht heb je op je reis namelijk een gids nodig die je de weg wijst. Dit geeft nieuwe inzichten over wat dit betekent binnen het concept liefde en hoe hiertoe verhouden kan worden.

De gegenereerde AI-beelden dienen in deze conceptuele metafoor als doelconcept tegenover het ervaren gevoel als bronconcept. Door de metafoor van de stresservaring te visualiseren en de relaties met elementen in voor- en achtergrond in zijn totaliteit te beschouwen, kan er gezocht worden naar meerdere perspectieven op en betekenisgeving aan het bronconcept. Zo kunnen elementen binnen een afbeelding die door de AI gegenereerd zijn welke in eerste instantie geen deel uitmaakten van de beschreven metafoor, toch doen leiden tot inzichten die bijdragen aan het bewustzijn over het ervaren gevoel of het communiceren ervan te vergemakkelijken.

• Bevindingen

Pieter werd direct geraakt door de eerste abstracte afbeelding die werd gegenereerd. “Ik voel dat ik heel emotioneel word en vind het heel confronterend doordat het gelijk een gevoel van stress aanwakkert. Doordat het in eerste instantie abstract is, herken ik direct mijn gevoel.” Vooral de herkenbaarheid zorgde ervoor dat we verder konden doorpraten over zijn gevoelens en hoe dit in de afbeelding gevisualiseerd wordt. De afbeelding diende als een houvast aan zijn ervaren gevoel, wat met het zien van de afbeelding direct terug ervaren werd. Hierdoor kon hij gedurende het gesprek continu terugkeren naar zijn gevoel zodra hij een andere kant van het gevoel wilde omschrijven of wilde ‘meten’ of bepaalde kwalificaties die hij omschreef daadwerkelijk deel uitmaakte van zijn stressbeleving.

Jasmijn beschreef de druk op haar borst als een reus die op haar stond, waaronder ze werd verpletterd en langzaam afbrokkelde. Door de ‘misinterpretatie’ van de AI, bleek het beeld juist een erg geruststellend beeld welke direct bij haar resoneerde. In dit geval niet met de stresservaring, maar juist met een gevoel van hoop en geruststelling. In het beeld herkende ze een stenen reus wel als haar stress, maar een persoon op de schouder van de stenen reus inspireerde haar om ‘haar reus’ juist te gebruiken als motivatie of als symbool voor hulp. Andere elementen in de afbeelding kwamen op verschillende wijze overeen met haar gevoel van stress, hoop of optimisme. Daarmee kregen alle elementen in het beeld een betekenis die haar niet enkel de herkenning van de stresservaring, maar ook haar positieve eigenschappen lieten inzien. Zo werd de rood-gele gloed onder in de afbeelding door haar herkend als de warme en benauwd sensatie die ze ervaart tijdens haar stress, waar ze in eerste instantie ‘niet zo goed bij kon’. Met het zien van de afbeelding ervaarde ze dit veel sterker en kon ze beter beschrijven wat ze ervaarde en er ook woorden aan geven.

Doordat de persoon op de schouder van de reus ver af stond van deze gloed, vertelde haar in haar ogen dat de stress niet alleen negatief is maar dat het juist ook aanzet tot de actie die ze nodig heeft om daar weer weg te komen. “Zo had ik mijn stress nog niet eerder gezien. Dit stelt me wel een soort van gerust.” Ook bij deze laatste zin kunnen we door terug te keren naar het gevoel dat ze hiermee ervaart onderzoeken wat deze ‘soort van geruststelling’ precies is en of ze daar meer woorden aan kan geven. Zo leidde de afbeeldingen ook weer tot nieuwe richtingen die ontdekt kunnen worden.

Lynn beschreef haar gevoel als een vlinder, die terug naar beneden werd getrokken door ruwe, krachtige touwen. Toen ze de AI-visualisatie van haar metafoor zag, voelde ze direct dat het beeld niet klopte. Het gevoel van teruggetrokken worden voelde ze namelijk niet aan haar ‘vleugels’, maar in haar benen. Waar ze zich er eerst niet van bewust was dat haar benen een signaal gaven bij het ervaren van stress, besefte ze zich door de gegenereerde afbeelding dat ze in staat is aan haar benen te voelen of de stress een last voor haar wordt of dat het juist een positieve vorm van stressbeleving betreft. Door het ontbreken van benen bij de vlinder bemerkte ze dit pas en ontbrak daardoor ook het ervaren gevoel in de visualisatie.

In haar bodymap is te zien hoe de stress die ze ervaart, welke eerst enkel een negatieve lading voor haar had die ze wilde vermijden, ook positieve kanten heeft die ze bemerkte in haar ervaren gevoel tijdens de oefening.

Het gesprek dat hieruit volgde was in dit geval veel waardevoller dan het kloppend maken van het beeld. In dit geval had het beeld weer een hele andere waarde dan bij de andere twee studenten en zorgde dit beeld juist voor een diepere bewustwording van de lichaamssignalen die ervaren werden. Het was hiermee een mooie aanleiding om de bodymap aan te passen en de verschillende stresssignalen hierin toe te voegen. Hierin maakte ze onderscheid tussen haar positieve en negatieve stresssignalen.

Door de afbeelding kon ze ineens veel beter bij haar ervaren gevoel en bemerkte ze de aanwezigheid van de verschillende nuances in haar lichaamssignalen sterker. Dit maakte het voor haar een interessante zoektocht, daar waar het eerst vooral zwaar en beladen voelde om erover te spreken. Doordat ze tot nieuwe inzichten kwam en merkte dat al haar gevoelens niet enkel negatief waren, raakte ze gemotiveerd om de verschillende kanten van haar gevoelens verder te ontdekken en in gesprek te blijven met mij en met haar medestudenten.

Maeve kwam tot de metafoor van meerdere door elkaar razende tornado’s in haar hoofd en lichaam die ervoor zorgde dat ze stuurloos werd. Het resulteerde in een beeld waarvan ik direct merkte dat het sterk resoneerde met haar ervaren gevoel. Ze vertelde dat ze direct herkenning zag en voelde, waardoor ze hoog in haar emotie zat. Ik merkte dat ze graag even de tijd wilde nemen om rustig naar het beeld te kijken om alles in haar op te nemen en haar stress ‘aan te kunnen kijken’.

Voor haar symboliseerde de tornado’s haar stress heel treffend en ze had moeite om verder te kijken dan de herkenning. Aan de hand van de conceptual metaphor theory probeerde ik haar dit wel te laten doen. Ik vroeg haar in eerste instantie wat ze allemaal zag in de tornado’s wat ze zo herkende. Ze vertelde dat de tornado’s er niet alleen krachtig uitzagen, maar dat ze ook veel stof doen opwaaien en alles ‘openbreken’. Ze zag de vliegende stenen die ze kon beschrijven als de herinneringen die ‘naar boven komen’ en door haar hoofd schieten wanneer ze in haar stresservaring zit. Zo kon ze onderzoeken welke verschillende kanten er aan haar ervaren gevoel zaten.

Uiteindelijk kon ik haar ook vragen of ze positieve kanten terug kon zien in het beeld. “De tornado’s verduisteren gelukkig nooit alles.”, waarmee ze doelde op de blauwe lucht links bovenin en de gelige gloed in de achtergrond van de afbeelding. “Daar zou ik wel naar toe willen”, doelend op de mast links in het midden van de gele horizon. De plek op de achtergrond gaf haar een geruststellend gevoel, de rust waar ze naartoe wilde bewegen. Via deze elementen in de afbeelding kon ik haar vragen naar haar doeltoestand, wat ze dacht nodig te hebben om daar te komen en hoe dit gevoel haar kan helpen wanneer ze ‘deze tornado’s ervaart’.

In gesprek met elkaar herkennen studenten veel van elkaars metaforen en zien ze herkenning of juist een voorbeeld in de met Midjourney gevisualiseerde beelden.

Het beeld bracht in de gesprekken die ik voerde met mijn studenten op verschillende manieren meerwaarde als hulpmiddel om gevoel te kunnen duiden, bespreekbaar te maken, houvast te bieden en een inspiratie te zijn om vanuit de stresservaring andere onderwerpen aan te snijden en op onderzoek uit te gaan. Ondanks dat de uitkomst onzeker is en de afbeelding voor elke student iets anders met zich meebrengt en in ze naar boven haalt, gaf het mijzelf ook houvast in de gespreksvoering. Het beeld leverde mij meer mogelijkheden tot het bevragen van verschillende concepten zoals doelgedrag, strategie en coping, die eerder voor mij in de gesprekken die ik voerde moeilijk bereikbaar waren.