De rol van beeld

Bodymap

Om het gesprek te kunnen starten over de fysieke ervaring die opspeelt bij een stress ervaring en om een eerste link te leggen tussen stress en de signalen van het lichaam, zocht ik naar een laagdrempelige eerste stap die kan dienen als gespreksopener. Bodymapping is een methode die ik tegenkwam in het onderzoek van Kozlowska, die bodymapping gebruikte om bewustwording van fysieke signalen te creëren bij patiënten met PNES (Psychogenic Non-Epileptic Seizure) in een poging deze signalen eerder te kunnen herkennen om op basis hiervan te kunnen sturen. (Kozlowska 2018)

De bodymap gebruik ik als gevoelsvisualisatie die de studenten kunnen intekenen als representatie van hun eigen lichaam. Het zorgt ervoor dat studenten zich richten op hun gevoel en hier een eerste poging doen om dit vast te leggen en zo communiceerbaar te maken. Hierbij vraag ik hen nog niet om hier direct woorden aan te geven, maar hun eigen visuele beeldtaal te gebruiken die hun stress op een juiste wijze representeert. Het geeft ze daarbij de vrijheid dit te doen in kleur, symbolen, vorm, etc. waarbij intuïtief en vanuit het gevoel gecreëerd wordt.

De bodymap geeft mij als bevrager een eerste inzicht in hun ervaren gevoel en geeft mij de mogelijkheid om in gesprek te gaan over specifieke onderdelen die zijn ingetekend in de bodymap. Het stelt de student in staat om (een eerste beeld van) hun stresservaring te expliciteren en zo hun stress communiceerbaar te maken. Mijn doel hierbij is dat ze de ingetekende bodymap ‘langs hun gevoel leggen’ om te ‘meten’ of datgene wat ze communiceren het gevoel representeert. Zo kunnen ze datgene wat ze intekenen laten resoneren met hun gevoel en aanpassingen te doen als het nog niet helemaal juist voelt, om heen en weer te bewegen tussen gevoel en (beeld)taal.

“Ze probeerde het ervaren gevoel zichzelf te laten benoemen, of een beeld te laten opkomen en dan te zien of het paste.” De bodymap functioneert als een handvat aan het ervaren gevoel, zonder hier woorden aan op te dringen. Hierdoor vormt het een handvat dat gebruikt kan worden in een volgende stap dit onder woorden te kunnen brengen, maar ook om op terug te grijpen om het gevoel weer te bereiken. “In deze fase vraag je het ervaren gevoel rechtstreeks wat het is. Meestal betekent dat een tijdje stil staan bij het onduidelijke ervaren gevoel, of er steeds weer opnieuw naar teruggaan. Het handvat helpt daarbij.” (71)

• Bevindingen

“Het is al een eyeopener om te merken dat stress niet alleen in je hoofd zit, maar in je hele lichaam.”

Jarno was, na het invullen van de bodymap, voor het eerst bewust bezig met lichaamssignalen die opspelen bij zijn stresservaring.

Het gesprek dat door deze gespreksstarter (zie beeld) kan plaatsvinden, kan de duiding van de lichaamssignalen verder uitdiepen door taal te vinden voor datgene wat is gevisualiseerd. In plaats van de gevoelens direct in woorden te vangen, dient de visuele vorm van de bodymap als tussenstap naar het beschrijven van deze gevoelens. Bij het vinden van kwalificaties in termen voor deze lichaamssignalen, kan door de student continu gemeten worden of de gekozen woorden overeenkomen met de gevoelde stresservaring. Door het intekenen van de bodymap kan gemakkelijker teruggekeerd worden naar het ervaren gevoel, aangezien de bodymap voor hen dit gevoel communiceert. Wanneer ze tevreden zijn met de gekozen woorden, termen of omschrijving, kunnen deze direct naast de ingetekende gevoelservaring in bodymap geplaatst worden.

Een student legt aan de hand van de ingetekende bodymap uit wat hij ervaart en zoekt hierbij continu naar woorden die passen. Het is erg interessant te merken dat hij zichzelf hierin corrigeert als hij een woord noemt wat direct, gevoelsmatig, niet lijkt te passen of om meer duiding vraagt. Niet door de aanwezigen of mijzelf, maar door zijn eigen behoefte gedreven hier andere woorden aan te geven dan de eerder gekozen woorden.

Bij de acht studenten in deze sessie speelde herkenning een grote rol bij het delen van ieders bodymap. Ze communiceerden hun eigen stresservaring ieder op een andere manier en met andere bewoording voor wat ze hadden ingetekend in de bodymap. Door hiernaar te luisteren konden de studenten bij elke omschrijving afwegen in hoeverre dit overeenkwam met hun eigen ervaren gevoel. Zo merkte ik dat de studenten tijdens het omschrijven van hun medestudent, zelf aanpassingen of aanvullingen maakten in hun eigen bodymap. Hiermee scherpten ze hun eigen gevoelsomschrijving aan door het luisteren naar en het invoelen bij de ander.

• Afstand

Door het toevoegen van de bodymap in het gesprek, merkte ik dat het onderwerp van gesprek op natuurlijke wijze verplaatst werd van de student naar de bodymap. Hierdoor ontstond een comfortabele afstand tussen de directe vragen naar gevoel en de student zelf, gezien ik ze via de bodymap kon stellen. Ik dat het voor de student gemakkelijker was om op deze manier over zijn gevoelens te spreken dan wanneer het gesprek direct verwijst naar de gevoelens van de student. Zonder deze ‘extra laag’ of ‘houvast’ geeft de student gemakkelijker op en laat het er sneller bij zitten na een enkele, globale poging het gevoel te beschrijven.

Kijkend naar de bodymap lijkt het gemakkelijker het gesprek te voeren over de zeer persoonlijke ervaringen.

“We probeerden samen in mijn bodymap te ontdekken wat de anderen zagen, zonder daarbij steeds naar mij te kijken als ik het probeerde uit te leggen.” Net als deze student was het voor de groep niet moeilijk de bodymap in te vullen. Ik ontdekte geen enkele aarzeling bij het invullen ervan, ondanks de soms beladen of sterk aanwezige gevoelens. Zo vertelde een andere student: “Het is erg confronterend omdat ik het zelf nog geen plek heb gegeven. Daarom is het ook heel fijn om er nu over te kunnen praten. Ik vind niet dat ik mezelf zwak opstel, maar met mijn huisgenoten zou ik het er niet over hebben omdat ik me ervoor schaam.” vertelde Ulas na afloop aan de sessie.

Door ogenschijnlijk eenvoudige vragen als “hoe voelt dat?” of “wat zien we in je bodymap?” begon bij hem een zoektocht naar een talige beschrijving voor datgene hij zojuist in de bodymap had getekend. Beeld leek hierin laagdrempeliger en intuïtiever te werken dan woorden te kiezen voor zijn abstracte gevoelens. Ik merkte dat er uiteindelijk woorden gekozen werden waaruit bij hem een soort berusting volgde. Hieruit kon ik aflezen dat hij tevreden was met de gekozen woorden, iets wat erg goed te zien was aan zijn lichaam die veranderde van een aangespannen naar een veel meer ontspannen houding.

• Gevoelsvisualisatie

Beeld kan een grote rol spelen als katalysator binnen het proces naar bewustwording van ervaren gevoel. “In de derde fase geeft een woord, zin, of beeld – als het precies past – een ‘houvast’ aan het ervaren gevoel. Men kan dan vaak de eerste verschuiving voelen, het eerste stukje innerlijke beweging (soms maar heel miniem) dat zegt ja, dat is het.” (61) Deze houvast wilde ik creëren door een beeld toe te voegen aan het proces om deze gevoelde ervaring opnieuw te kunnen bereiken en bevragen.

Omdat we als mens visueel zijn ingesteld krijgen we direct gevoelens bij beelden die we zien. Vele studies tonen aan dat er een sterke relatie is tussen de beelden die we zien en onze emotionele en lichamelijke reactie hierop (Nanda 2012). Door de stressbeleving te visualiseren en dit opnieuw ‘terug te geven’ aan het ervaren gevoel, kan bij elk beeld opnieuw gemeten worden hoe het de stresservaring representeert. Op deze manier kan ‘heen en weer worden bewogen’ tussen gevoel en (beeld)taal om tot een grotere bewustwording te komen van het ervaren gevoel.

Door AI-bot ‘Midjourney’ wordt op basis van tekst een afbeelding gegenereerd via kunstmatige intelligentie. Het genereert een viertal afbeeldingen welke live worden opgebouwd van abstracte vorm tot de concrete afbeeldingen die hierboven te zien zijn. Elke omschrijving (prompt) die je Midjourney geeft zal resulteren in een unieke afbeelding, ook als de omschrijving exact hetzelfde is. Op deze manier ben ik in staat om in zeer korte tijd een nieuw beeld te genereren om terug te geven aan de studenten. Het beeld kan leiden tot een nieuwe kijk op het ervaren gevoel en geeft reden tot het opnieuw aftasten ervan. In welke mate resoneert de afbeelding met het gevoel, past het precies of juist niet en waarom?

Midjourney rendert gelijktijdig varianten van abstracte vormen (links) tot gedetailleerde afbeeldingen (rechts).

Het gaat er hier nog niet om dat de afbeelding een perfecte afspiegeling is van de stresservaring. Ook wanneer het minder gelijkenis met het ervaren gevoel vertoont kan de afbeelding nieuwe inzichten opleveren. Ik merkte dat iedere student anders omging met de beelden die ze terugkregen en met hun gevoel benaderden. Zo ontdekten een aantal studenten bijvoorbeeld nieuwe gevoelens of nieuwe perspectieven op hun stressgevoel en bracht het in enkele gevallen zelfs inspiratie, hoop of concrete doelen en actiepunten. “Je gaat zo voorbij aan de grenzen van de (vaak) analytische woordentaal – ook wel discursieve communicatie genoemd – en gebruikt een andere, niet-discursieve taal, bijvoorbeeld beeld- of bewegingstaal.” (Van Heijst 2019). Met deze gedachte probeer ik handvatten te bieden om het proces van focusing te versterken. Door beeld in te zetten als middel wil ik de studenten helpen om tot nieuwe ontdekkingen over hun lichaamssignalen te komen en ze vanuit verschillende perspectieven hun ervaring van stress laten onderzoeken en bevragen. “Maak er een ‘plaats’ van die je kunt verlaten en waarnaar je weer terug kunt gaan.” (120)

Het beeld dat de AI genereert is een eigen, unieke, tastbare visualisatie die met het ervaren gevoel resoneert in welke vorm dan ook. Het beeld is in staat om dit gevoel ook na de sessie nog op te roepen met de lading van de inzichten en gesprekken die hebben plaatsgevonden. Door op een later moment opnieuw terug te kijken naar dit beeld, wordt het gevoel opnieuw afgetast en aanschouwd, verkend en wellicht op termijn omarmt. Hierdoor kan een ervaren gevoel ‘verschuiven’ naar een ander, vaak veel minder disruptief gevoel. Het beeld vormt daarbij een gespreksstarter die ingebracht kan worden om het gesprek hierover aan te gaan of om duiding te geven aan de huidige toestand.

De rede dat ik specifiek voor AI-bot Midjourney kies voor het genereren van AI-beelden is de mogelijkheid die de beelden bieden positieve kanten te kunnen herkennen. Midjourney lijkt door zijn trainingsprogramma veel meer gevoed door (schilder)kunst en thematieken als fantasie. Waar andere AI-bots een vrij fotorealistisch karakter hebben keert Midjourney, bij het achterwege laten van een duidelijke aanwijzing voor stijl of renderspecificaties, terug op zijn ‘gemiddelde’ aan input. Deze geeft een zacht, sprookjesachtig maar toch contrastvol beeld. Juist door dit herkenbare ‘karakter’ valt er in de beelden die deze AI-bot produceert vaak, hoe beladen of negatief de opgegeven prompt ook, een positieve en vaak esthetische kant te herkennen in de vormen en contrasten van meer donkere naar lichte elementen in voor- en/of achtergrond. Hierin valt vaak een gelaagd narratief te ontdekken die vertaald kunnen worden naar meerdere kanten of eigenschappen.

De contrastrijke en sprookjesachtige beelden zorgen voor een dieptewerking waarin veel te ontdekken valt. Het onkebkende, refererend naar de quote van Gerrit Kouwenaar, kan zo worden ontdekt op basis van het herkenbare wat het beeld de studenten brengt door het visualiseren van hun eigen metafoor.

In het volgende hoofdstuk 'nieuwe taal' beschrijf ik hoe we samen tot beelden komen en wat hier precies de meerwaarde van is.